Til kechikishi

Asosiy fikrlar

• Agar bolalar gapirishda yoki tushunishda noodatiy qiyinchiliklarga duch kelsa, bu tilning kechikishi bo’lishi mumkin.
• Farzandingiz tili kechikishi mumkin deb hisoblasangiz, shifokoringizga, farzandingiz o’qituvchisiga yoki defektologga murojaat qiling.
• Til kechikishi bo’lgan bolalarni qo’llab-quvvatlash maxsus guruh dasturlari, rasmlar va kitoblar bo’lishi mumkin.

Til kechikishi nima?

Til kechikishi – bu bolaning og’zaki tilni tushunish yoki undan foydalanishda qiyinchiliklarga duch kelishi hisoblanadi. Bu qiyinchiliklar bolaning yoshi uchun odatiy emas.

Qiyinchiliklar quyidagilar bilan bog’liq bo’lishi mumkin:

• birinchi so’zlarni aytish yoki o’rganish
• gaplar tuzish uchun so‘zlarni birlashtirish
• lug’atni shakllantirish
• so’zlarni yoki jumlalarni tushunish.

Ayrim til kechikishlari autizm spektrining buzilishi (ASD), daun sindromi yoki karlik va eshitish qobiliyatining buzilishi kabi holatlar bilan bog‘liq bo’ladi. Hammasi o’z-o’zidan sodir bo’ladi.

 Til kechikishi, nutqning buzilishi yoki til rivojlanishining buzilishi?

Til kechikishi nutq buzilishi va til rivojlanishining buzilishidan farq qiladi.

Nutq (tovush) buzilishi bolalarning soʻzlardagi tovushlarni talaffuz qilishda qiynalishidir. Bu ularning nutqini tushunishni qiyinlashtirishi mumkin. Nutqda nuqsoni bo’lgan bolalarda til ko’nikmalari yaxshi bo’lishi mumkin.  Ya’ni ular so‘z va gaplarni yaxshi tushunib, gaplarni to‘g‘ri tuza oladilar.

Agar bolada tilda kechikish boʻlsa, u oʻtib ketmasa, bu til rivojlanishidagi buzilish belgisi boʻlishi mumkin. Til rivojlanishida nuqsoni bo’lgan bolalar tushunish yoki gapirishda qiyinchiliklarga duch kelishadi.  Bu qiyinchiliklar ularning kundalik hayotiga ta’sir qiladi.

Nutqning buzilishi bo’lgan bolalarda nutqning kechikishi yoki til rivojlanishining buzilishi bo’lishi shart emas.  Til kechikishi bo’lgan barcha bolalar nutqida muammolarga duch kelmaydi.

Til kechikishida qachon yordam olish kerak

Bolalar tilni har xil tezlikda rivojlantiradilar. Shuning uchun, bolangizni o’sha yoshdagi boshqa bolalar bilan solishtirish, bolangizda tilda kechikish bor-yo’qligini bilishingizga yordam bermasligi mumkin.

Farzandingizda turli yoshdagi quyidagi belgilardan birini ko‘rsangiz, mutaxassisdan maslahat so‘rang.

 12 oygacha

Farzandingiz tovushlar, imo-ishoralar yoki so‘zlar yordamida siz bilan muloqot qilishga urinmasa, ayniqsa yordamga muhtoj bo‘lsa yoki biror narsani xohlagan paytda.

 2 yoshgacha

Farzandingiz:

• taxminan 50 xil so’z aytmasa
• ikki yoki undan ortiq so’zlarni birlashtirmaydi – masalan, «Ko’proq ichish», «Onajon ko’taring»
• so’zlarni o’z-o’zidan ishlab chiqarmaydi – ya’ni farzandingiz faqat boshqalardan so’z yoki iboralarni ko’chiradi
• oddiy ko’rsatmalar yoki savollarni tushunmayotganga o’xshaydi – masalan, «Oyoq kiyimingizni oling», «Ichmoqchimisiz?» yoki «Dadangiz qayerda?» kabi.

Ikki yoshga kelib, har beshinchi bolada tilda kechikish belgilari bo’ladi. Bu bolalarni ba’zan «kech gapiruvchilar» deb atashadi. Ularning ko’pchiligi yoshi ulg’aygan sari tengdoshlariga yetib oladi. Ammo ba’zilari til bilan bog’liq muammolarga duch kelishda davom etishadi.

Taxminan 3 yoshda

Farzandingiz:

• so’zlarni uzunroq iboralar yoki jumlalarga birlashtirmaydi – masalan, «Menga yordam bering, oyijon» yoki «Ko’proq ichishni xohlayman» kabi.
• uzoqroq ko’rsatmalar yoki savollarni tushunmayotganga o’xshaydi – masalan, «Oyoq kiyimingizni oling va ularni qutiga soling» yoki «Bugun tushlikda nima iste’mol qilmoqchisiz?»
• kitoblarga unchalik qiziqmaydi yoki umuman qiziqmaydi
• savollar bermayapti.

4-5 va undan katta yosh

Ba’zi bolalar maktabni yoki maktabgacha ta’limni boshlaganlarida ham til bilan bog’liq qiyinchiliklarga duch kelishadi. Agar bu qiyinchiliklarni autizm spektrining buzilishi (ASD) yoki eshitish qobiliyatini yo‘qotish kabi boshqa omillar bilan izohlab bo‘lmasa, bu til rivojlanishining buzilishi bo‘lishi mumkin.

Til rivojlanishida nuqsoni bo’lgan bolalar:

• yangi so’zlarni o’rganish va suhbat qurish uchun qiyinchilik;
• qisqa, oddiy jumlalardan foydalanadi va ko’pincha jumlalarda muhim so’zlarni qoldiradi;
• ko’rsatmaning faqat bir qismiga javob beradi;
• o’tmish, hozirgi yoki kelajak zamonni to’g’ri ishlatish uchun qiynaladi – masalan, ular allaqachon bajargan faoliyatlari haqida gapirganda «o’tkazib yuborilgan» o’rniga «o’tkazib yuborish» deyishadi.
• gaplashayotganda so’zlardan aynan foydalanishda qiyinaladi va buning o’rniga «narsalar» kabi umumiy so’zlarni ishlatishi mumkin
• so’zlar, jumlalar yoki hikoyalarning ma’nosini tushunmasligi mumkin.

Har qanday yoshda

Farzandingiz:

• eshitish qobiliyatini yo’qotishi, rivojlanish kechikishi yoki tilga ta’sir qilishi mumkin bo’lgan sindrom, masalan, ASD va daun sindromi yoki Fragile X kabi boshqa sindromlar tashxisi qo’yilishi;
• ilgari qilgan ishlari, masalan, gapirishni toʻxtatishi mumkin.

 Til kechikishida qayerdan yordam olish mumkin?

Farzandingiz tilida muammo bor deb hisoblasangiz, mutaxassis bilan gaplashing, masalan:

• bolalar bog’chasi, maktabgacha ta’lim muassasasi yoki maktabingizdagi o’qituvchilar yoki tarbiyachilar
• nutq patologi (kasallik sababini aniqlovchi shifokor)
• otoloringolog
• mahalliy umumiy shifokor
• pediatr
• bola va oila salomatligi hamshirasi
• psixolog kabilar.

Farzandingizning asosiy muammosi tilni tushunish va undan foydalanishda deb hisoblasangiz, defektologga tashrif buyurishingiz mumkin.  Nutq patologlari farzandingiz so’zlarni qanday ishlatishini va so’rovlar, buyruqlar yoki savollarga qanday javob berishini baholash uchun til testlaridan foydalanishi mumkin.

Farzandingiz eshitish qobiliyati past yoki eshitish qobiliyati zaif deb hisoblasangiz, farzandingizning eshitish qobiliyatini otoloringologga tekshirtirgan ma’qul.  Eshitish qobiliyatining yo’qolishi bolangizning til rivojlanishi va muloqotiga xalaqit berishi mumkin.

Tili kechikadigan bolalarni qo’llab-quvvatlash

Agar bolangizga tilda kechikish tashxisi qo’yilgan bo’lsa, siz borayotgan tibbiyot mutaxassisi til ko’nikmalarini rivojlantiruvchi guruh dasturlarini tavsiya qilishi mumkin. Mutaxassis, shuningdek, bolangizga rasmli taxtalar yoki kitoblardan foydalanish kabi muloqot qilishning boshqa usullarini rivojlantirishga yordam berishi mumkin.

Mutaxassis sizga farzandingiz bilan muloqot qilishda yordam berish uchun uyda foydalanishingiz mumkin bo’lgan strategiyalarni ham berishi mumkin.  Bu bolangizga suhbatni boshlash uchun ko’p vaqt berishni o’z ichiga olishi mumkin. Shuningdek, siz bolangizga javob berish orqali yordam berishingiz va uning so’zlar, harakatlar yoki tovushlar bilan muloqot qilishdagi harakatlarini kengaytirishingiz mumkin.

Til kechikishining sabablari

Ko’p hollarda tilning kechikishiga nima sabab bo’lganini bilmaymiz. Ammo biz genetik yoki biologik komponent bo’lishi mumkinligini bilamiz. Ya’ni, tilning kechikishi oilalarda bo’lishi mumkin.

Tilni kechikishi ehtimoli ko’proq:

• o’g’il bolalarda
• tili kechikishi yoki tilda nuqsoni bo’lgan yaqin oila a’zosi bo’lgan bolalar
• autizm spektrining buzilishi (ASD) yoki Daun sindromi kabi sindromi bo’lgan bolalar
• surunkali eshitish muammolari va quloq infektsiyalari bo’lgan bolalar.