Imtiyozdan mahrum qilish,cheklash: bolalar va o’smirlarning xatti-harakatlari strategiyasi

Asosiy fikrlar

• Imtiyozni cheklash – bu bolangiz noto’g’ri harakat qilganda, farzandingizdan biror narsani olib qo’yishdir.
• Imtiyozni cheklash bolalarga maqbul va nomaqbul xatti-harakatlar o’rtasidagi farqni o’rganishga yordam beradi.
• Imtiyozni cheklashdan foydalanishdan oldin, har doim bolangizga nima bo’lishini va bu ish nima uchun ekanligini tushuntiring.
• Agar siz imtiyozni cheklashdan foydalansangiz, bir vaqtning o’zida yaxshi xulq-atvorni rag’batlantirish uchun strategiyalardan ham foydalanish yaxshidir.

 Imtiyozni cheklashga asoslar

Imtiyozni cheklash – bu farzandingiz noto’g’ri xatti-harakatining salbiy oqibati sifatida farzandingiz yoqtirgan narsani olib qo’yishdir.  Misol uchun, agar farzandingiz uy vazifasini bajarishdan bosh tortsa, video o’yin o’ynashiga ruxsat bermasligingiz mumkin.

Siz olib qo’ygan imtiyoz xulq-atvor bilan bog’liq bo’lishi shart emas, lekin farzandingiz nima uchun imtiyozdan mahrum bo’lganini tushunishi kerak.

Ba’zi ota-onalar imtiyozlardan mahrum qilish ularning oilalarida yaxshi tarbiyaviy usul deb hisoblashadi.  Boshqa ota-onalar imtiyozni yo’qotishdan kamdan-kam foydalanadilar yoki umuman foydalanmaydilar.

Imtiyozlar va huquqlar

Imtiyoz – bu sizning farzandingiz zavqlanadigan narsadir. Huquq – bu sizning farzandingizga kerak bo’lgan narsadir.  Masalan, bolalar ovqat, suv va sevilish hissi kabi narsalarga haqli.  Ammo televizor ko’rish yoki do’stingizning uyida o’ynash – bu imtiyoz.

Nomaqbul xatti-harakatlar natijasida siz imtiyozni olib qo’yishingiz mumkin, ammo huquqni tortib olmaslik kerak.

 Imtiyozni cheklash nima uchun kerak?

Farzandingiz xatti-harakatlari tufayli imtiyozlardan mahrum bo‘lsa, demak, farzandingiz o‘z xatti-harakatlari uchun javobgarlikni o‘z zimmasiga olishi kerak bo’ladi.  Bu bolangizga o’z-o’zini tarbiyalashni o’rganishga yordam beradi va siz har doim ham jazo qo’llaydigan yomon odam bo’lib qolmaysiz.

Bu sizning farzandingizning qisqa muddatda muvaffaqiyatini oshiradi – masalan, maktabda qoidalarga rioya qilish.  Bu bolangizga uzoq muddatda ham yordam beradi – masalan, ishdagi cheklovlarni bilish kerak bo’lganda.

 Imtiyozni cheklashdan qachon foydalanish kerak?

Imtiyozni cheklash foydali oqibat bo’lishi mumkin, masalan, farzandingiz oilaviy qoidani buzsa,so’kinsa va hk.

 Imtiyozni cheklashdan kimlarda kerak?

Imtiyozdan mahrum qilish maktab yoshidagi bolalar uchun yaxshi samara beradi, ular buning oqibati nomaqbul xatti-harakatlar natijasi ekanligini tushunadilar.  Masalan, «Imron, agar siz uy vazifangizni bajarmaslikka qaror qilsangiz, bugun tushdan keyin parkga borishni o’tkazib yuborasiz».

Uch yoshgacha bo’lgan bolalar o’zlarining xatti-harakatlari va imtiyozlarni yo’qotish o’rtasidagi bog’liqlikni tushunishi qiyin. Buning oʻrniga, bolangiz oʻzini yaxshi tutishini osonlashtirish uchun kichkintoy xatti-harakatlarini boshqarish vositalaridan foydalanishingiz mumkin.

Autistik bolalar yoki o’rganishda qiyinchiliklarga duch kelgan bolalar imtiyoz qachon qayta paydo bo’lishini tushunish uchun sizning yordamingizga muhtoj bo’ladi, chunki ular bu imtiyozni abadiy yo’qotdim, deb o’ylashlari mumkin.  ASD bilan og’rigan bolalarda qiyin xatti-harakatlarni boshqarish bo’yicha maqolamizda ko’proq o’qishingiz mumkin.

 Imtiyozni yo’qotishdan qanday foydalanish kerak: bosqichlar

Imtiyozni cheklash uchun quyidagi amallarni bajaring:

• Farzandingiz xatti-harakatlarining bir qismini esda saqlab qo’ysangiz, agar bolangiz qoidalarni buzsa, undan mahrum bo’ladigan imtiyoz yoki imtiyozlarni oldindan rejalashtiring.
• Imtiyozdan cheklashdan oldin bolangizga ogohlantirish bering – masalan, «Diana, baqirishni bas qil, aks holda sen bugun PlayStation-dan foydalana olmaysan». Ammo xavfli yoki tajovuzkor xatti-harakatlarning oldini olish uchun har doim darhol qat’iy qadam qo’ying .
• Farzandingiz xatti-harakatini to’xtatsa, bolangizni to’g’ri ish qilgani uchun sekingina maqtang. Farzandingiz o’zini o’zi xohlagandek tutayotganda, bolangizga e’tibor berib, maqtashda davom eting.  Masalan, «Diana, hozir men bilan gaplashish uchun yoqimli so’zlarni ishlatayotganingdan xursandman «.
• Farzandingiz xatti-harakatini to’xtatmasa, qisqa vaqt (taxminan 15 soniya) kuting va keyin imtiyozni cheklash bilan davom eting. Masalan, «Diana, sen baqirishni to’xtatmading, shuning uchun  bugun PlayStation-dan foydalana olmaysan».

 Imtiyozlarni cheklashga misollar

Farzandingizdan olib qo’yishingiz mumkin bo’lgan imtiyozlarga quyidagilar kiradi:

• sevimli o’yinchoq yoki o’yin
• ekran vaqti, shu jumladan televizor, elektron o’yinlar va maktab mashg’ulotlaridan tashqari boshqa narsalar uchun kompyuterlar
• do’stingizning uyida yoki ziyofatdagi vaqt
• mobil telefonga kirish
• maktabdan keyingi mashg’ulot

 Imtiyozni cheklashdan foydalanish bo’yicha maslahatlar

Agar siz oilangizda imtiyozni cheklashdan foydalanishni tanlasangiz, bu oqibat siz uchun yaxshi bo’lishiga yordam beradigan ba’zi amaliy maslahatlar:

•  Siz olib qoʻygan imtiyozingiz oʻrinli ekanligiga ishonch hosil qiling va uni amalga oshirishingiz mumkin.  Misol uchun, «Bir oy davomida velosiped yo’q» bu juda qattiq va uzoq muddatli,bu vaqt orasida kayfiyatingiz o’zgarishini ham hisobga oling
•  Vaqt jadvali haqida aniq va qat’iy bo’ling.  Masalan, «Biz uyga to’p o’ynamaymiz.  Agar siz to’pni ichkariga tashlasangiz, men uni ertalabgacha sizga bermayman.
•  Farzandingiz bilan oilangiz qoidalari va ularni buzish oqibatlari haqida gaplashing.  Masalan, «Bizning uyimizda biz odamlarni urmaymiz.  Agar siz kimnidir ursangiz, o’sha haftada balet darsini o’tkazib yuborasiz.  Muzlatgichga oilaviy qoidalar va oqibatlari ro’yxatini (shu jumladan, imtiyozlarni yo’qotishni) qulay eslatma sifatida osib qo’ying.
• Olib tashlash uchun imtiyozni tanlayotganda, umumiy ta’sir haqida o’ylang.  Misol uchun, jamoaviy sport o’yinini o’tkazib yuborish nafaqat bolangizga, balki butun jamoaga ta’sir qilishi mumkin.  Ammo onlayn o’yinlarni o’ynash uchun bir oz kamroq vaqt ko’pchilik bolalar uchun sog’lom natija bo’lishi mumkin.
•  Imtiyozni cheklashdan foydalanishda davom eting.  Bu bolangizga o’zini yomon tutishi salbiy oqibatlarga olib kelishini tushunishga yordam beradi.