Bolalar va oʻsmirlik davridagi diqqat yetishmasligi giperaktivlik buzilishini sindromi (DYGB) boshqarish

Asosiy fikrlar:

• Sogʻliqni saqlash mutaxassislari diqqat yetishmasligi giperaktivlik buzilishi (DYGB) boʻlgan bolalarga yordam berish uchun xatti-harakatlarni boshqarish rejalarini ishlab chiqishi mumkin.
• Xulq-atvorni boshqarish rejalari bolalarning xatti-harakatlarini boshqarishni osonlashtirishga qaratilgan.
• Xulq-atvorni boshqarish rejalari energiya darajasini boshqarish, oʻrganish va ijtimoiy koʻnikmalarni rivojlantirish strategiyalarini oʻz ichiga oladi.
• DYGB bilan ogʻrigan ba’zi bolalar diqqatni jamlash va xatti-harakatlariga yordam beradigan dori-darmonlarni qabul qilishlari mumkin.

Diqqat yetishmasligi giperaktivligi buzilishi (DYGB) boʻlgan bolalar uchun xatti-harakatlarni boshqarish

Diqqat etishmasligi giperaktivligi buzilishi sindromi (DYGB) boʻlgan bolalar oʻzlarini boshqalar yonida juda yomon  tutishlari mumkin. Shunday qilib, farzandingizning xatti-harakatlarini boshqarish rejasi farzandingizni toʻgʻri xulq-atvorga yoʻnaltiruvchi strategiyalarni oʻz ichiga oladi.

 Xulq-atvorni boshqarish rejasi quyidagilarni oʻz ichiga oladi:

• yaxshi xulq-atvorni ragʻbatlantirish strategiyalari
• bolangizga boshqalar bilan munosabatda boʻlishga yordam beradigan ijtimoiy koʻnikmalar
• bolangizning energiya darajasini va charchoqni boshqarish strategiyalari
• bolangizni sinfda qoʻllab-quvvatlash strategiyalari.

Eng yaxshi rejalar odatda farzandingiz va oilangizga mos keladigan professional maslahatlarga asoslanadi.  Rejalar farzandingiz hayotining barcha jabhalarini, jumladan, farzandingizning uydagi, maktabdagi, boshqa ijtimoiy muhitdagi ehtiyojlari va majburiyatlarini hisobga olishi kerak.

DYGB bilan ogʻrigan bolalarda koʻpincha oʻqib-oʻrganishning buzilishi, xulq-atvorning buzilishi yoki tashvish kabi boshqa qiyinchiliklar mavjud. Farzandingizning boshqaruv rejasiga ularga yordam beradigan strategiyalarni kiritishingiz mumkin.

Farzandingizning rejasini oilangiz, farzandingiz tarbiyachilari, terapevtlari va oʻqituvchilari bilan muhokama qilish yaxshi fikr. Bu odamlarga farzandingizning xatti-harakati nazorat qilishga yordam beradi. Bu, shuningdek, bolangizning xatti-harakatlarini qanday yengish kerakligini tushunishga yordam beradi. Va agar ular bolangizga dori berishlari kerak boʻlsa, kerakli dorilarni qancha va qachon berishni bilishadi.

DYGB boʻlgan bolalarga yordam berish uchun xulq-atvor strategiyalari

Farzandingiz xatti-harakatini boshqarish rejasida farzandingizga tez-tez hamkorlikda harakat qilish koʻnikmalarini  oʻrganish va kamroq qiyinchilik bilan oʻzini yaxshi, erkin tutish koʻnikmalarini oʻrganishga koʻmaklashuvchi strategiyalar kiritiladi.

Ba’zi oddiy, ammo samarali xatti-harakatlar strategiyalari quyidagilarni oʻz ichiga olishi mumkin:

• Farzandingiz oʻzini yaxshi tutishini osonlashtirish uchun atrof-muhitdagi oʻzgarishlar
• Aniq ogʻzaki koʻrsatmalar farzandingizga nima qilishni xohlayotganingizni tushunishiga yordam bering
• Bolangizni oʻzini yaxshi tutishga undash uchun ijobiy xulq-atvorini maqtang

Farzandingizga kunning ogʻir vaqtlarida, masalan, ertalab maktabga va ishga tayyorgarlik koʻrayotganingizda ham unga yordam bering. DYGB boʻlgan bolalarga yordam berish uchun ijtimoiy koʻnikmalar ushbu sindromi boʻlgan bolalar boshqa bolalar bilan suhbatlar orqali oʻrganilishi ham mumkin. Bolangizning xatti-harakatlarini boshqarish rejasi bolangizga ijtimoiy koʻnikmalarni rivojlantirishga yordam beradigan ba’zi fikrlarni oʻz ichiga oladi.

Zaruriy harakatlar:

• Farzandingizni boshqalar bilan narsalarini boʻlishish va muloyim boʻlish kabi foydali xatti-harakatlari uchun mukofotlang.
• Farzandingizga boshqa bola bilan muammo boʻlsa, nima qilishni oʻrgatish – masalan, ketish yoki oʻqituvchi bilan gaplashish kerakligini oʻrgating.
• Farzandingizga oʻz xatti-harakatlarini qanday tartibga solishni oʻrgating – masalan, «Toʻxta, oʻyla, bajar» kabi qisqa soʻrovni qoʻllash orqali buni amalga oshirish mumkin.
•  Bolangizga ijtimoiy koʻnikmalarni mashq qilish imkoniyatini berish – masalan, nazorat ostida oʻyin kunlarini tashkil qiling.

DYGB boʻlgan bolalarda energiya va charchoqni boshqarish strategiyalari

Barcha bolalar oʻzlarining energiya darajasini boshqara olsalar va charchamasalar, oʻzlarini yaxshi tutishlari osonroqdir. DYGB uchun xatti-harakatlarni boshqarish rejalari koʻpincha quyidagilarni qamrab oladi:

 Siz farzandingizga energiya darajasini boshqarish va diqqatni jamlashga yordam berishingiz mumkin.

• yaxshi dam olish ham davolash faoliyatiga kiradi
• bolangiz oʻqish yoki uy vazifasi kabi oʻquv vazifalarini bajarayotganda jismoniy mashqlar uchun tanaffusga vaqt ajratish
•  Agar bolangiz haddan tashqari hayajonlana boshlasa, lego yoki boshqotirma kabi qiziqarli, ammo ahamiyatsiz, fikrni chalgʻitadigan oʻyinlarga oʻynashga undang.

 Farzandingizning haddan tashqari charchashiga yoʻl qoʻymang                                                                        |

•  bolangizni har kuni taxminan bir vaqtda uxlash va uygʻonish kabi toʻgʻri uyqu odatlariga oʻrgating
•  energiya va konsentratsiyani uzoqroq saqlash uchun sogʻlom oziq-ovqat tanavvulini taqdim etish
•  barcha elektron qurilmalar yotishdan kamida bir soat oldin oʻchirilganligiga ishonch hosil qiling.

DYGB boʻlgan bolalarga yordam berish uchun sinf strategiyalari

DYGB boʻlgan bolalar maktabda muammolarga duch kelishi mumkin. Qoʻshimcha sifatida, xatti-harakatlarni boshqarish rejalari farzandingizning oʻrganishini qoʻllab-quvvatlash uchun sinf strategiyalarini oʻz ichiga olishi kerak.

Siz bolangizning oʻqituvchisi bilan quyidagi strategiyalar haqida gaplashishingiz mumkin:

• vazifalarni kichikroq qismlarga boʻlish
• bolangizga nima qilish kerakligini tushunishga yordam beradigan «doʻst» boʻlib bering
• farzandingiz sinfxonaning old partalar tomoniga yaqin va chalgʻitadigan narsalardan uzoqda oʻtirishi.
• farzandingizning vazifalarini vizual nazorat roʻyxatini tuzing yoki sinf jadvalining nusxasini farzandingiz koʻra oladigan joyda saqlang
• ertalab yoki tanaffusdan keyin qiyinroq oʻquv vazifalarini bajarish
• bolangizga vazifalarni bajarish uchun qoʻshimcha vaqt bering.

Farzandingizning maktabdagi oʻrganishi, tili va jismoniy muammolari boʻyicha yordam olishi uchun farzandingiz himoyasiga qoʻshimcha taʼlim berishingiz kerak boʻlishi mumkin. Bu farzandingizning sinf oʻqituvchisi, direktori yoki qoʻshimcha ehtiyojlarni qoʻllab-quvvatlash boʻyicha mutaxassis bilan ular bolangizni qanday qoʻllab-quvvatlashi haqida gaplashishni oʻz ichiga olishi mumkin, masalan, maxsus dasturlar orqali.

Maktablar farzandingiz uchun individual taʼlim rejasida yordam rejalarini belgilash orqali yordam berishi mumkin.  Maktab, shuningdek, bolangizning oʻrganish maqsadlarini muntazam ravishda belgilash va koʻrib chiqish uchun siz bilan birga ishlashi kerak.

DYGB dori vositalari

Farzandingizning shifokori bolangizga diqqatni jamlash va xatti-harakatlarni boshqarishda yordam beradigan dori-darmonlarni buyurishi mumkin.

Ragʻbatlantiruvchi dorilar

Ba’zida shifokorlar DYGB tashxisi qoʻyilgan bolalar uchun yengillashtiruvchi dori-darmonlarni buyuradilar. Ushbu dorilar miya qismlarining bir-biri bilan «gaplashish» usulini yaxshilaydi. Bu bolalarga e’tibor va oʻzini-oʻzi boshqarishda yordam beradi.

Farzandingizning pediatri yoki psixiatri qaysi dori va dozani farzandingiz uchun eng yaxshi ekanligini aniqlashi mumkin.

 Bu yerda shifokoringizdan soʻrashingiz mumkin boʻlgan bir nechta savollar:

• Har bir doza qancha davom etadi?
• Preparatning yon ta’siri qanday?
• Farzandim dori qabul qilayotganda qanday nazorat qilaman?
• Farzandim bu doridan qancha vaqt qabul qiladi?

DYGB dori vositalarining xavfli ta’siri

Ushbu dorilar ba’zi nojoʻya ta’sirlarni keltirib chiqarishi mumkin – masalan, ishtahani yoʻqotishi. Boshqa nojoʻya ta’sirlar uyquga ketish, qorin ogʻrig’i yoki bosh ogʻrigʻini ichiga olishi mumkin.

Ushbu kuzatilgan nojo’ya ta’sirlar tufayli sogʻliqni saqlash mutaxassisi DYGB uchun dori qabul qilayotgan bolani diqqat bilan kuzatishi kerak.

Aksariyat nojoʻya ta’sirlar yengil va uzoq davom etmaydi.  Agar yoʻqolmaydigan nojoʻya ta’sirlar mavjud boʻlsa, shifokoringiz dori dozasini yoki vaqtini oʻzgartirishi yoki boshqa dori taklif qilishi mumkin.