5-8 yoshda til rivojlanishi

Asosiy fikrlar:

• 5-8 yoshda bolalar tovushlar va soʻzlarni qanday yasashni nisbatan koʻproq tushunadilar. Bu ularga oʻqishni oʻrganishga yordam beradi.
• Bolalar besh yoshga toʻlganda, siz ularning aytganlarini tushunishingiz mumkin.
• Bolalarning grammatikani tushunishi va undan foydalanishi rivojlanadi. Ularning jumlalari va hikoyalari ham murakkablashadi.
• Bolalar har doim avvalgidan koʻproq soʻzlarni oʻrganishadi.

5-8 yoshdagi bolalarda til rivojlanishi: erta savodxonlik va tovushlarni ifodalash

Besh yoshida bolalar soʻzlar turli tovushlar va boʻgʻinlardan iborat ekanligini bilishadi. Ular tinglayotganda, ular bir xil tovush bilan boshlangan soʻzlarni aniqlay oladilar – masalan, «Shodiya shirin quymoq qildi». Shuningdek, ular bir xil tovushli soʻzlarni payqashlari va «ot», «sot», «yot'»kabi soʻzlar bilan qofiya oʻyinlarini oʻynashlari mumkin.

5-6 yoshida farzandingiz alifbodagi turli harflarga mos keladigan tovushlarning bir qismini yoki barchasini bilishi mumkin. Bu oʻqishni oʻrganishda muhim birinchi qadamdir. Bu yoshda bolalar bir ovozdan soʻzlarga birlashtirishni ham oʻrganadilar. Masalan, “t”, “o” va “r” tovushlarini qoʻshsangiz, ular “tor” soʻzini hosil qiladi.

Olti yoshga kelib, bolalar «beshik», «eshik» yoki «teshik» kabi imlosi bir-biriga oʻxshash sodda soʻzlar bilan oddiy hikoyalarni oʻqiy boshlaydilar. Shuningdek, ular alifbo harflarini, ayniqsa oʻrganayotgan tovushlar va soʻzlarning harflarini yozishni yoki nusxalashni boshlaydilar.

Sakkiz yoshida farzandingiz nima oʻqiyotganini tushunadi. Farzandingiz oʻzi oʻqishi mumkin va oʻqish hatto ularning sevimli mashgʻulotlaridan biri bo’lishi mumkin. Bu yoshda bolalar oddiy hikoya yozishlari mumkin.

Lugʻat va tilni rivojlantirish

Besh yoshga kelib, bolalar oʻtmish va kelajak voqealari haqida gapirish uchun asosan fe’llarning toʻgʻri shakllaridan foydalanishlari mumkin. Misol uchun, farzandingiz oʻtmish haqida gapirish uchun «Men Malika bilan birga oʻynadim» va kelajak haqida gapirish uchun «Men Malika bilan birga oʻynayman» deb aytishi mumkin.  Bolalar vaqt haqidagi ba’zi tushunchalarni ham tushuna boshlaydilar, masalan, kecha, kunduz, ertaga.

Farzandingiz grammatik qoidalardan istisnolar borligini tushuna boshlaydi. Misol uchun, biz «sindirdi», «tashladi» va «yedi» emas, balki «sindirdi», «otdi» va «yedi» deymiz. Oʻzbek tilidagi koʻplab istisnolarni oʻrganish uchun yana bir necha yil kerak bo’ladi. Sakkiz yoshda ham ba’zi bolalar ba’zi fe’llarning oʻtgan zamonida muammoga duch kelishlari mumkin.

5-6 yoshida bolalar bitta soʻz turli ma’noga ega boʻlishi mumkinligini tushuna boshlaydilar, shuning uchun ular soʻz nimani anglatishini bilish uchun kontekstdan foydalanishni boshlaydilar.

Farzandingiz boshqa ikkita soʻzni qoʻshish orqali yangi soʻzlarni yaratishi mumkinligini tushunadi – masalan, «kitob javoni». Farzandingiz nutqida bu kabi «qoʻshma» soʻzlarni tez-tez eshitasiz. Farzandingiz ham uzunroq soʻzlardan foydalanishni boshlaydi, chunki ular soʻzlarning boshlanishi va oxiri ularning ma’nolarini oʻzgartirishini bilib oladi

Farzandingiz ham ba’zi soʻzlarning koʻplikka aylanishi uchun «lar» qoʻshimchasi kerak ekanligini tushuna boshlaydi – masalan, «oyoq» emas, balki «oyoqlar».

Sakkiz yoshga kelib, bolalar hazil va topishmoqlarni tushuna boshlaydilar va tilni mavhum tarzda ishlatadilar.  Misol uchun, bolangiz «Sigirlar qanday ko’rsatuvlarni koʻrishni yaxshi ko’radilar?», «Moo-shou» kabi hazillar aytishi mumkin.

Farzandingiz «xuddi» yoki «kabi» soʻzlari yordamida ikkita narsani solishtirishni boshlashi mumkin – masalan, «Ular baliq kabi suzadi».

Til rivojlanishining bir qismi sifatida jumlalardan foydalanish.

Besh yoshga kelib, bolalar uch bosqichli koʻrsatmalarga amal qilishlari mumkin.

Farzandingiz soʻzlarni tushunishi va birlashtirib faol jumlalar yaratishi mumkin – masalan, «Mushuk itni quvdi». Ular passiv jumlalarni ham tushunishni boshlaydilar – masalan, «Mushukni it quvdi».

Ammo bolalar rasmlarni tasvirlayotganda, kim kimga nima qilayotganini aralashtirib yuborishi mumkin. Farzandingizning toʻgʻri jumlalar tuzish qobiliyati keyingi bir necha yil ichida asta-sekin yaxshilanadi.

Sakkiz yoshida farzandingiz jumlalarni birlashtirish uchun “va” yoki “lekin” kabi soʻzlar bilan qoʻshma gaplardan foydalanishi mumkin, masalan, “Bugun Malikaning tugʻilgan kuni ,ammo ular nishonlashni emas, video oʻyin oʻynashni xohlaydi”.  Farzandingiz ushbu soʻzlardan bir voqea boshqasiga bogʻliqligini tushuntirish uchun ham ishlatishi mumkin – masalan, «Malika video oʻyinlarni oʻynashni xohlaydi, lekin dadasi ruxsat bermaydi».

Hikoya va tilni rivojlantirish

8 yoshdan boshlab bolalar ertak aytishni ancha yaxshi oʻrganadi. Farzandingizning hikoyalari, ehtimol, uzoqroq va batafsilroqdir va ma’noliroqdir. Hikoyalar uydirilgan boʻlishi mumkin yoki haqiqatda sodir boʻlgan narsalar haqida boʻladi. Ular mavzu, xarakter yoki syujetga ega boʻlishi ,ular mantiqiy ketma-ketlikda harakatlar va voqealarni oʻz ichiga olishi mumkin – masalan, «qayiq choʻkib ketdi, shuning uchun hamma sohilga suzishga majbur boʻldi».

Farzandingiz tilni oʻrganishda va mashq qilishda davom etsa, uning hikoya qilish qobiliyati yaxshilanadi.  Farzandingiz ertak aytib berayotganda kim haqida gapirayotganini va ularning hikoyalaridagi voqealar bir-biriga qanday mos kelishini aniqlash osonroq boʻladi.

 Bu yillarda bolangiz oldida siz:

• turli bogʻlovchi soʻzlarni toʻgʻri ishlating – masalan, «chunki», «keyin», «hozir», «qachon», «avval», «qachon» va «garchi»
• bir xil ma’lumotni taqdim etish uchun turli xil jumlalardan foydalaning
• hikoya soʻzlayotganda «u», «bu» va «ular» kabi olmoshlardan toʻgʻri foydalaning
• fakt va nazariya oʻrtasidagi farqni tushunin – ya’ni «Nima boʻldi?» va «Nega shunday oʻylaysiz » oʻrtasidagi farq

Tilni rivojlantirish uchun qachon professional yordam soʻrash kerak

Agar bolangizda quyidagi belgilardan birini sezsangiz yoki bolangizning til rivojlanishidan xavotirda boʻlsangiz, farzandingiz va oilangiz salomatligi hamshirasi, umumiy gimnaziya yoki pediatrga murojaat qilganingiz maʼqul.

 Olti yoshida bolangiz:

• tushunishi qiyin yoki toʻliq jumlalarda gapirmaydi
• “Kiyimingizni kiyganingizdan soʻng, pijamangizni karavotingizga qoʻying” kabi ikki bosqichli koʻrsatmalarga amal qilishda qiynaladi.
• ilgari ega boʻlgan til qobiliyatidan foydalanishni toʻxtatsa.

 Sakkiz yoshida bolangiz:

• gaplashayotganda duduqlanadi
• koʻrsatmalarga amal qilishda qiynaladi
• ilgari ega bo’lgan til qobiliyatidan foydalanishni to’xtatsa.

Mutaxassisingiz sizni nutq patologiga yuborishi mumkin.