Bolalar uchun yangi ko’nikmalar: xatti-harakatlarni boshqarish usullari

Asosiy fikrlar

• Yomon xulq-atvor ko’pincha bolalarda  siz  kutgan narsani qila olmaganida yoki ularga kerak bo’lganda sodir bo’ladi.
• Yangi ko’nikmalar bolalarni yaxshi xulq-atvorga undashi mumkin.
• Siz bolalarga modellashtirish, ko’rsatmalar va bosqichma-bosqich ko’rsatmalar bilan yangi ko’nikmalarni o’rganishiga yordam berishingiz mumkin.
• Amaliyot, takrorlash, maqtash va rag’batlantirish yangi ko’nikmalarni o’rganishning kalitidir.

Bolalarga yangi ko’nikmalarni o’rgatish  xulq-atvorni boshqarishning bir qismi sifatida qo’l keladi

Bolalar o’zlari xohlagan yoki qilishlari kerak bo’lgan narsalarni qila olsalar, ularga yordm berish  ehtimoli ko’proq bo’ladi . Shuningdek, ular xafa bo’lishlari va o’zlarini qiyin yo’llar bilan tutishlari ehtimoli kamroq bo’ladi. Bu shuni anglatadiki, bolalarga yangi ko’nikmalarni o’rganishga yordam berish xatti-harakatlarni boshqarishning muhim qismi bo’lishi mumkin.

Bolalar yangi ko’nikmalarni o’rganganda, ular mustaqil bo’lish,  o’ziga ishonch va o’zini o’zi qadrlashni ham rivojlantirib boradi. Shunday qilib, bolalarga yangi ko’nikmalarni o’rganishga yordam berish ,ularning har tomonlama rivojlanishi uchun qo’llab-quvvatlashning muhim qismi bo’lishi mumkin . Mana bir misol: agar bolangiz stolni qanday qo’yishni bilmasa, u buni qilishdan bosh tortishi mumkin, chunki u buni qila olmaydi. Ammo agar siz bolangizga stolni qanday qo’yishni ko’rsatsangiz, ular buni qilishlari mumkin. Shuningdek, ular muvaffaqiyat tuyg’usiga ega bo’lishadi va oila uchun  ovqat tayyorlashda ,ular bu ishda yordam berishdan mamnun bo’lishadi.

Bolalarga o‘ziga g’amxo’rlik  qilishdan tortib murakkab ijtimoiy ko‘nikmalarga qadar hamma narsani o‘rganishga yordam berishning uchta asosiy usuli mavjud :

• modellashtirish
• ko’rsatmalar
• qadam ba qadam.

Shuni esda tutingki, ko’nikmalarni rivojlantirish uchun vaqt kerak va amaliyot muhim ahamiyatga ega. Ammo agar sizda farzandingizning xulq-atvori, rivojlanishi yoki yangi ko’nikmalarni o’rganish qobiliyati haqida tashvishlansangiz bo’lsa, mutaxassislar bilan maslhatlashib olishingiz mumkin.

Modellashtirish

Sizni kuzatish orqali bolangiz nima qilish va qanday qilish kerakligini bilib oladi. Bu sodir bo’lganda, siz «model hisoblanasiz».

Modellashtirish odatda bolalarga yangi mahoratni o’rganishga yordam berishning eng samarali usuli hisoblanadi. Misol uchun, siz bolangizga qanday qilib o’z joyini yig’ish , pol supurish yoki to’p tashlashni aytishdan ko’ra ko’proq ko’rsatib berasiz.

Modellashtirish ijtimoiy ko’nikmalar uchun ishlashi mumkin. Farzandingizga «Rahmat, onajon» yoki «Ko’proq iltimos, dada» kabi iboralar bilan maslahat berish bunga misoldir. Shuningdek, siz modellashtirishdan bolangizning tana tili va ovoz ohangi kabi og’zaki bo’lmagan muloqotni o’z ichiga olgan qobiliyatlari va xatti-harakatlarini ko’rsatish uchun ham foydalanishingiz mumkin. Masalan, siz odamlar bilan suhbatlashganingizda ularning yuziga   o’girilganingizni ko’rsatishingiz yoki minnatdorchilik bildirganingizda ularning ko’zlariga qarab tabassum qilishingiz mumkin.

Bolalar boshqa bolalarni kuzatish orqali ham o’rganadilar. Masalan, farzandingiz maktabgacha ta’lim muassasasida boshqa bolalar bilan yangi taomlarni sinab ko’rishi mumkin, garchi ular buni siz bilan uyda qilolmasa ham.

Qanday qilib modellashtirish yaxshi qo’l kelishi mumkin

• Farzandingizning e’tiborini torting va bolangiz sizga qarab turganiga ishonch hosil qiling.
• Farzandingiz nima qilayotganingizni aniq ko’rishi uchun mahorat bosqichlari bo’yicha sekin harakatlaning.
• O’zingiz qilayotgan ishning muhim qismlarini ko’rsating – masalan, «Men qanday ekanligimni ko’ring …». Agar mehmonni kutib olish kabi ijtimoiy ko’nikmalarni modellashtirsangiz, buni keyinroq qilishni xohlashingiz mumkin.
• Farzandingiz buni qilayotganingizni ko’rgandan so’ng uni mashq qilish uchun ko’p imkoniyatlar bering – masalan, «Yaxshi, endi siz qilib ko’ring».

Ko’rsatmalar

Farzandingizga nima qilish kerakligini yoki buni qanday qilishni tushuntirib, biror narsa qilishni o’rganishga yordam berishingiz mumkin.

Qanday qilib yaxshi ko’rsatmalar berish kerak

• Farzandingiz diqqatini jalb qilgandan keyin ko’rsatmalar bering.
• Farzandingizning ismini ishlating va siz gapirayotganda bolangizni sizga qarashga undang
• Gapirish uchun bolangizning jismoniy darajasiga tushing.
• Televizor kabi chalg’itadigan narsalarni olib tashlang.
• Farzandingiz tushunadigan tildan foydalaning. Jumlalaringizni qisqa va sodda qilib qo’ying.
• Aniq, xotirjam ovozdan foydalaning.
• Farzandingiz e’tibor berish uchun biror bir narsalarni ta’kidlashda imo-ishoralardan foydalaning.
• Sekin-asta ko’rsatmalar va eslatmalaringizni bekor qila boshlasangiz ham bo’ladi, chunki bolangiz mahorat yoki vazifani qanday bajarishni eslab o’zi qila boshlaydi.

Frazandingizga nima qilish kerakligini ko’rsatadigan rasm ,unga ko’rsatmalarni tushinishiga yordam beradi. Farzandingiz ko’rsatmalar bilan mustaqil ishlashga tayyor bo’lganda rasmni tekshirishi mumkin. Bu so’zlarni tushunishda qiynalayotgan bolalarga ham yordam beradi.

Bosqichma-bosqich ko’rsatma: vazifalarni taqsimlash

Ba’zi ko’nikmalar yoki vazifalar murakkab yoki harakatlar ketma-ketligini o’z ichiga oladi. Siz ushbu ko’nikmalar yoki vazifalarni kichikroq bosqichlarga bo’lishingiz mumkin.  Berilgan to’g’ri g’oya bolalarga bir vaqtning o’zida mahorat yoki vazifani tashkil etuvchi bosqichlarni o’rganishga yordam berishdir .

Bosqichma-bosqich ko’rsatmalarni qanday qilish kerak

• Iloji bo’lsa, eng osonidan
• Farzandingizga usulni ko’rsating, keyin sinab ko’ring.
• Farzandingizga vazifaning qolgan qismida ko’proq yordam bering yoki ular uchun buni bajarib ko’rsating .
• Farzandingizga usullarni mashq qilish imkoniyatini bering.
• Farzandingiz usulni ishonchli va sizning yordamingizsiz bajara olsa, unga keyingi qadamni o’rgating .
• Farzandingiz o’zi uchun butun mahorat yoki vazifani bajara olmaguncha davom eting.

Bosqichma-bosqich ko’rsatmalarga misol.

Kiyinish vazifasini qanday belgilab berishingiz  mumkin:

• Kiyimlarni almashtirish.
• Ichki shim kiyish .
• Paypoq kiyish.
• Ko’ylak kiyish.
• Shim kiyish.
• Jumper kiyish.

Siz ushbu bosqichlarning har birini qismlarga bo’lishingiz mumkin. Agar vazifa murakkab bo’lsa yoki bolangiz o’rganishda qiyinchiliklarga duch kelsa, bunday usullar  yordam beradi. Misol uchun, «Jumper kiying» ni quyidagicha ajratish mumkin:

• Jumperni o’zingizga to’g’rilang.
• Jumperni boshingizga torting.
• Bir qo’lni o’tkazing.
• Boshqa qo’lingizni qo’ying.
• Jumperni pastga torting.

Oldinga yoki orqaga qadamlar?

Siz bolangizga quyidagi harakatlarni o’rganishga yordam berishingiz mumkin:

• oldinga – bolangizga birinchi qadamni, keyin keyingi qadamni o’rgatish
• orqaga – bolangizga oxirgi bosqichga qadar barcha bosqichlarda yordam berish, so’ngra oxirgi bosqichni o’rgatish, keyin ikkinchi oxirgi qadam .

Orqaga qarab o’rganish ba’zi afzalliklarga ega. Farzandingizni xafa bo’lish ehtimoli kamroq bo’lishi mumkin , chunki oxirgi bosqichni o’rganish osonroq va tezroq. Farzandingiz o’sha bosqichni bajarishi bilanoq vazifa ham tugaydi. Ko’pincha ish yoki topshiriqning eng foydali tomoni uni tugatishdir!

Avvalgi misolda siz bolangizga jumperdan boshlab kiyinishni o’rgatishingiz mumkin. Bundan tashqari, bolangizga oxirgi bosqichda – jumperga kelguncha kiyinishiga yordam berasiz. Siz bolangizga jumperni boshiga qo’yish va qo’llarini qo’yishga yordam berishingiz  yoki keyin bolangizga jumperni o’zi pastga tushirishiga ruxsat berishingiz mumkin. Farzandingiz buni qila olsa, siz bolangizni qo’llarini o’zi qo’yishga undashingiz va keyin jumperni pastga tushirishingiz mumkin. Bu sizning farzandingiz har bir qadamni bajara olmaguncha davom etadi, shunda u butun vazifani o’zi uchun bajara oladi.

Bolalarga yangi ko’nikmalarni o’rganishga yordam beradigan maslahatlar

Qaysi usullardan foydalanmasligingizdan qat’iy nazar, ushbu maslahatlar bolangizga yangi ko’nikmalarni o’rganishga yordam beradi:

• Farzandingiz yangi ko’nikma bilan shug’ullanish uchun jismoniy qobiliyat va rivojlanish yetukligiga ega ekanligiga ishonch hosil qiling. Murakkab ko’nikmalar ustida ishlashdan oldin bolangizga asosiy ko’nikmalarni o’rgatish kerak bo’lishi mumkin.
• Vaqt va atrof-muhitni hisobga oling. Bolalar hushyor va diqqatini jamlaganlarida yaxshiroq o’rganadilar, shuning uchun ertalab yoki dam olish vaqtidan keyin yangi ko’nikmalar ustida ishlash yaxshi bo’ladi. Televizor yoki shunga o’xshash narsalar kabi chalg’itadigan narsalardan qochish ham yaxshi usul hisoblanadi.
• Farzandingizga mahoratni mashq qilish imkoniyatini bering. Ko’nikmalarni o’rganish uchun vaqt kerak bo’ladi va bolangiz qanchalik ko’p mashq qilsa, shuncha yaxshi bo’ladi.
• Ko’p maqtov va dalda bering , ayniqsa o’rganishning dastlabki bosqichlarida. Farzandingiz sizning ko’rsatmalaringizga amal qilganda, mahoratni mashq qilganda yoki qattiq harakat qilganda, uni maqtashingiz va bolangiz nimani yaxshi qilganini ayting.
• Salbiy fikr bildirishdan saqlaning. Farzandingizga nimadirni «noto’g’ri qildi» deb aytishdan ko’ra, keyingi safar bolangiz boshqacha qilishi mumkin bo’lgan 1-2 narsani tushuntirish uchun so’z va imo-ishoralardan foydalaning.