Xafagarchilik: nima uchun ular sodir boʻladi va bunday holatda qanday javob berish kerak

Asosiy fikrlar

• Xafa boʻlgan bolalar yigʻlashi yoki qichqirishi, tajovuzkor boʻlishi yoki qochib ketishi mumkin.
• Yosh bolalarda xafagarchilik «katta» his-tuygʻular bilan muammoga duch kelganlarida paydo boʻladi.
• Kattaroq bolalarda xafagarchilik boʻlishi mumkin, chunki ular hali ham oʻzini oʻzi boshqarish jarayonida boʻladilar .
• Bolalarga moslashish va his-tuygʻulari haqida gapirishga yordam berish orqali xafagarchilikni kamaytirish.
• Natijalar beradigan xatti-harakat usullari orqali 3-4 yosh va undan katta yoshdagi bolalarga yordam beradi.

Xafagarchilik nima?

Xafa boʻlish  har qanday shakl va oʻlchamda boʻladi.

Ular gʻazab, umidsizlik va tartibsiz xatti-harakatlarni oʻz ichiga olishi mumkin. Bunday hollarda bolalarning  yigʻlayotgan, qichqirgan, qotib qolgan oyoq-qoʻllar, yiqilish, chayqalish yoki qochib ketish kabi holarni koʻrishingiz mumkin. Ba’zi hollarda, bolalar xafagarchilikning  bir qismi sifatida nafaslarini ushlab turadilar, qusadilar, narsalarni buzadilar yoki tajovuzkor boʻlishadi.

Nima uchun xafagarchilik  paydo boʻladi

Xafagarchilik 1-3 yoshli bolalarda juda keng tarqalgan .

Buning sababi shundaki, bolalarning ijtimoiy va hissiy qobiliyatlari bu yoshda endigina rivojlana boshlaydi. Bolalar koʻpincha katta his-tuygʻularni ifodalash uchun soʻzlarga ega emaslar. Ular o’zlarini har xil harakalar bilan  koʻrsatishlari mumkin. Va ular oʻzlarining xatti-harakatlari boshqa odamlarning xatti-harakatlariga ta’sir qilishi mumkinligini bilib olmoqdalar.

Shunday qilib, xafagarchilik yosh bolalar his-tuygʻularini ifoda etish va boshqarish usullaridan biri boʻlib, ular bu orqali  atrofida sodir boʻlayotgan narsalarni tushunish yoki oʻzgartirishga harakat qilishadi.

Katta yoshdagi bolalarda ham bunday hollar boʻlishi mumkin. Buning sababi ular his-tuygʻularini ifoda etish yoki boshqarishning koʻproq mos usullarini hali oʻrganmagan  boʻlishi mumkin. Kichkintoylarda ham, kattaroq bolalarda ham xafagarchilikning paydo boʻlish ehtimolini oshiradigan narsalar mavjud:

• Temperament – bu bolalarning xafa boʻlgan voqealarga qanchalik tez va kuchli munosabatda boʻlishiga ta’sir qiladi. Osonlik bilan xafa boʻlgan bolalarda xafagarchilik boʻlishi mumkin.
• Stress, ochlik, charchoq va haddan tashqari qoʻzgʻalish – bu bolalarning his-tuygʻulari va xatti-harakatlarini ifoda etish va boshqarishni qiyinlashtirishi mumkin.
• Bolalar bardosh bera olmaydigan vaziyatlar – masalan, agar kattaroq bola oʻyinchoqni olib qoʻysa, bolakay oʻyinchogʻini qaytarib olishda qiyinchilikka duch kelishi mumkin. Kuchli his-tuygʻular – tashvish, qoʻrquv, uyat va gʻazab bolalar uchun juda muammoli boʻlishi mumkin.

Kichkintoylarning xafagarchiligini qanday kamaytirish mumkin

Xafagarchilik sodir boʻlish ehtimolini kamaytirish uchun nima qilishingiz mumkin:

• Stressni kamaytiring. Charchagan, och va haddan tashqari qoʻzgʻaluvchan bolalar koʻpincha bunay holatlarni boshdan kechirishadi.
• Farzandingizning his-tuygʻulariga moslashing. Farzandingizning his-tuygʻularidan xabardor boʻlsangiz, qachon bu kabi  his-tuygʻular paydo boʻlishini sezishingiz mumkin. Siz nima boʻlayotgani haqida gaplashishingiz va bolangizga qiyin his-tuygʻularni boshqarishga yordam berishingiz mumkin. Siz ham bolangizni chalgʻtishingiz mumkin.
• Xafagarchilik sabablarini aniqlang. Masalan, siz xarid qilayotganingizda bolangizda injiqlik paydo bo’lishi mumkin. Siz bu vaziyatni rejalashtirishingiz yoki xafa boʻlib olish holatlardan qochish uchun muhitni oʻzgartirishingiz mumkin. Masalan, bolangiz uxlab yotganidan keyin doʻkonga borib kelishingiz.
• Farzandingiz bilan his-tuygʻular haqida gapiring. Farzandingiz kuchli tuygʻu bilan kurashganda, bolangizni bu tuygʻu va unga nima sabab boʻlganini tushuntiring. Misol uchun, «Oʻyinchog’ingizni ishlamayapti deb uloqtirdingizmi? Yana nima qilgan boʻlar edingiz?

Kichkintoyda xafagarchilik  paydo boʻlganda ularni qanday hal qilish kerak

Ba’zida bunday holatlar paydo boʻlib turadi, ulardan qochishga urinsangiz ham. Bular sodir boʻlganda, xafagarchilik bilan shugʻullanish uchun ba’zi fikrlar:

• Tinchlaning (yoki oʻzizni koʻrsating!). Agar kerak boʻlsa, oʻzingizga bir daqiqa ajrating. Agar siz gʻazablansangiz, bu siz uchun ham, bolangiz uchun ham vaziyatni qiyinlashtiradi. Gapirayotganda ovozingizni xotirjam va bir tekisda saqlang, ataylab va sekin harakat qiling.
• Farzandingizning kuchli his-tuygʻularini tan oling. Misol uchun, «Muzqaymogʻingiz idishidan tushib qolsa, juda xafa boʻladi, shunday emasmi?» Bu xatti-harakatlarning nazoratdan chiqib ketishining oldini olishga va bolangizga his-tuygʻularini tiklash imkoniyatini beradi.
• Xafa boʻlishini kuting. Farzandingiz u yerda ekanligingizni bilishi uchun yaqin turing. Lekin bolangiz bilan mulohaza yuritishga yoki uni chalgʻitishga urinmang. Xafagarchilik boshlanganidan yordam bering.
• Zarur boʻlganda mas’uliyatni oʻz zimmangizga oling. Agar xafagarchilik bolangiz nimanidir xohlayotgani uchun sodir boʻlsa, bolangizga ular xohlagan narsani bermang. Farzandingiz biror narsa qilishni xohlamasa, oʻz fikringizdan foydalaning. Misol uchun, agar bolangiz vannadan chiqishni istamasa, oʻyinchogʻini  tortib oling, bu orqali  bolangizni vannadan  koʻtarib olgandan koʻra yaxshiroq  boʻlishi mumkin.
• Yondashuvingizda izchil va xotirjam boʻling. Agar siz ba’zida bolangiz gʻazablansa, siz xohlagan narsani bersangiz, lekin ba’zida bermasangiz, muammo yanada yomonlashishi mumkin.

Maktabgacha yoshdagi va erta maktab yoshidagi bolalarda xafagarchilik

Maktabgacha yoshdagi va erta maktab yoshidagi bolalarda xafagarchilik bilan kurashish uchun yuqoridagi barcha maslahatlardan foydalanishingiz mumkin.

Bu yoshda bolalar oʻz harakatlarining ta’siri borligini ham yaxshiroq tushunishadi. Bu shuni anglatadiki, siz ba’zida bolangizning xatti-harakatlarini boshqarish uchun kutilayotgan  oqibatlardan foydalanishingiz mumkin .

Xafagarchiliklarni tasodifan mukofotlamasligingizga ishonch hosil qilish muhimdir. Misol uchun, agar bolangiz shirinlik sotib olib bermaganingiz uchun xarxasha qilsa, lekin keyin siz shirinlik sotib olsangiz, bu xarxashani mukofotlagan boʻladi. Farzandingiz gʻazablanganda baqirish yoki unga iltijo qilish ham mukofot boʻlishi mumkin, chunki bu bolangingiz keyingi safar ham xarxasha qilib oʻz aytganlarini qilidirishi mumkin.

 Xafagarchilik bilan kurashish

Bunday holatlar  bilan kurashish juda charchatadigan  va stressli bo’lishi mumkin. Siz xafagarchilikni darhol tugatish uchun birinchi qadam qo’yishingiz kerak . Ammo agar bu xavfsiz bo’lsa, keyinchalik bunday holarda nima qilishni bilib olasiz.

Xotirjamlikni saqlash va vaziyatni toʻgʻri tushunish uchun quyidagi fikrlar mavjud:

• Xafagarchilik uchun reja ishlab chiqing. Qanday vaziyatda boʻlishingizdan qat’iy nazar, xafagarchilik  bilan qanday kurashishingiz boʻyicha aniq reja tuzing. Gʻazab paydo boʻlganda, bu rejangizni amalga oshirishga e’tibor qarating.
• Farzandingizning his-tuygʻularini yoki xatti-harakatlarini bevosita nazorat qila olmasligingizni qabul qiling. Siz faqat bolangizni xavfsiz saqlashingiz va uning xatti-harakatlarini boshqarishingiz mumkin, shunda kelajakda bunday holatlar kamroq bo’ladi.
• Oʻzgarish sodir boʻlishi uchun vaqt kerakligini qabul qiling. Farzandingizda xafagarchilik, xarshasha butunlay yoʻqolguncha koʻp vaqt kerak. Oʻz-oʻzini tartibga solish koʻnikmalarini rivojlantirish va amalda qoʻllash umr boʻyi kechishi mumkin.
• Farzandingiz buni ataylab qilyapti yoki sizni xafa qilmoqchi deb oʻylashdan ehtiyot bo’ling. Bolalar ataylab xafagarchiliklarga ega emaslar – ular yomon odat boʻlib qolgan yoki vaziyatni yengish uchun ma’lum  koʻnikmalarga ega emaslar.
• Hazil tuygʻusini saqlang. Ammo xafagarchilik vaqtida kulmang – agar shunday qilsangiz, bu sizning bolangizga yomon ta’sir qilishi, farzandingiz sizni uning ustidan kulayotgan deb oʻylasa, yanada xafa boʻlishi mumkin.
• Agar boshqalar sizga bunday holatlar yomon koʻrinishi haqida gapirishsa, ularga e’tibor bermang. Ular yo hech qachon farzand koʻrmagan yoki yosh bolali boʻlganiga shunchalik koʻp vaqt oʻtganki, ular bu nima ekanligini unutib qoʻyishgan.